خوشنویسی در مسیر عبادت 

علی رضا عباسی نخست در تبریز شاگرد ملا محمد حسین تبریزی و علاء الدینمحمد بن محمد تبریزی معروف به علاء بیک بود و خط ثلث و نسخ را نیکو مینوشت.

علی رضا عباسی نخست در تبریز شاگرد ملا محمد حسین تبریزی و علاء الدین محمد بن محمد تبریزی معروف به علاء بیک بود و خط ثلث و نسخ را نیکو مینوشت. پس از آنکه در زمان شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس، ترکان عثمانیتبریز را به تصرف درآوردند، علیرضا از آنجا بیرون آمده و به قزوین پایتختدولت صفوی رفت و در مسجد جامع آن شهر منزل گرفت و به کار کتابت مشغول شد وقسمتی از کتیبه های آن مسجد را با چند آیه قرآن کریم در آنجا تمام کرد. امضاء یا رقم او در این زمان «علیرضا الکتاب» بوده و بدین رقم از سال 981تا 990 کتابت از او دیده شده است. این هنرمند اولین بار هنگامی که مسجدجامع قزوین را با چندین کتیبه تزیین کرد، به شهرت رسید. وی در شروع سلطنتشاه عباس در خدمت سردار فرهاد خان از سرداران مهم آن روزگار بود.

علیرضا شعر هم می گفت و علاوه بر خوشنویسی در نقاشی نیز مهارت داشت. از اینرو گاهی وی را با رضا عباسی نقاش پرآوازه هم عصرش اشتباه گرفته اند. ازآنجایی که علیرضا عباسی ، رئیس کتابخانه سلطنتی بوده از این لحاظ موظف بودهاست که کلیه کتابهای خطی، مینیاتورها، تذهیبها و قطعات و مرقعات خطی را کهبه شاه عباس تقدیم می شده از لحاظ مسئولیت، نام خود را در روی آنهایادداشت و در دفاتر سلطنتی نیز به ثبت برساند و به علت شباهت اسمی بعضی ازمستشرقین اروپایی مانند میتوخ آلمانی و بعضی از مورخین و نویسندگان ایرانیبه اشتباه علی رضا عباسی را مینیاتور ساز و تذهیب کار معرفی نموده اند درصورتی که این موضوع به احتمال زیاد نباید درست باشد.

از اشعار معروف علی رضا عباسی یکی این رباعی است:

تا خانه نشین شدی تو ای در خوشاب 

پیوسته مراست از غمت دیده بر آب

من خانه دل خراب کردم ز غمت

تو خانه نشین شدی و من خانه خراب

تذکره نویسان این رباعی را هم به نام علی رضا ثبت کرده اند.

تا ز آتش عشقت جگرم گشت کباب

پیوسته رود ز دیده و دل نمک آب

آسودگی و عشق تو امری است محال

صبر و دل بی قرار نقشی است بر آب

گفتهمی شود اختلاف سلیقه و روش او با میرعماد، که او نیز هنرمندی خوشنویس بود ودر نستعلیق نویسی او را سرآمد دیگران می دانند، موجب کدورت و انگیزه حسادتمیان این دو استاد گردید. این حسادت ها پایان تلخی داشت و به قتل فجیعمیرعماد انجامید. هر چند به دلایل مختلف این را یک افسانه بزرگ ساختگیدانسته اند که در هیچ یک از منابع قدیمی اشاره و ثبت نگشته است.

گر خامه هزارسال تحریر کند / در شرح غم فراق تقصیر کند

این قصه به کاغذ و قلم ناید راست / دل خود بر تست با تو تقریر کند

گرانبهاتریناثری که از او باقیست ، قرآن بزرگ کتابخانه آستان قدس رضوی است.کتیبه هایسردر و کتیبه بزرگ کمربندی داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله به خط ثلث مورخ بهسال 1012 هجری اثر اوست کتیبه زیبای سر در تاریخی مسجد شیخ لطف الله به قلمعلی رضا عباسی به شرح زیر است: «امر بانشاء هذا المسجد المبارک السلطانالاعظم و الخاقان الاکرم محیی مراسم آبائه الطاهرین مروج مذهب الائمهالمعصومین ابوالمظفر عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان خلد الله تعالیملکه واجری فی بحار التأیید فلکه بمحمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومینصلوات الله و سلامه علیه و علیهم اجمعین کتبها علی رضا العباسی 1012 » دوکتیبه کمربندی داخل مسجد شیخ لطف الله که در قسمت پایین گنبد بخط ثلث سفیدبر زمینه کاشی لاجوردی معرق جلب توجه می کند به قلم علی رضا عباسی است. درانتهای کتیبه اول که شرح آداب ورود به مسجد از قول پیغمبر اسلام(ص) است نامخوشنویس چنین آمده است: «کتبها علی رضا العباسی فی 1025» و در انتهایکتیبه دوم که مشتمل بر تمام آیات سوره جمعه و سوره نصر است نوشته شده: «کتبها علی رضا العباسی غفر الله ذنوبه»

از کتیبه های معروف او کتیبهسردر مسجد شاه اصفهان(مسجد جامع عباسی یا مسجد امام خمینی) به خط ثلث مورخبه سال 1025 هجری را می توان نام برد و کتیبه چهارسوی اصفهان، هنوز باقیاست و حکایت از کمال پختگی و هنرمندی قلم او دارد.

در مشهد گنبد زرینحرم امام رضا(ع) در پوشش خارجی آن که طلاکاری است، دارای کتیبه ای زیبا وبزرگ به خط علی رضا عباسی است، متن این کتیبه که در چهار ترنج و به عربینوشته شده، حاکی از زیارت شاه عباس از حرم و تزیین آن به دستور وی بهسال1016 1010 ه .ق. (984 978 ه.ش)است. در داخل گنبد، در منتهی الیه چهاردیوار حرم که زیر تاق گنبد واقع شده است، سوره جمعه به خط ثلث علیرضا عباسینوشته شده است. صندوق چوبی و قدیمی قبر مطهر دارای کتیبه ای به خط علیرضایعباسی است که در روی آن حک شده است: « کلب آستان شاه ولایت عباس الحسینیالموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه 1022 » . همچنین کتیبه های طلای در سابق حرمامام رضا به خط اوست که امروزه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. کتیبه های ضریح مربوط به دوره صفوی نیز به خط علی رضا عباسی بوده است. کتیبه طلای این ضریح که شامل تمام آیه الکرسی در شش لوحه هر یک باندازه195 *254سانتیمتر می باشد و اشعار فارسی خط نستعلیق روی هشت صفحه هر کدام بهطول 88 سانتیمتر و عرض 30 سانتیمتر طلا . کتیبه خط ثلث علیرضا شامل صلواتکبیر که پایین بعضی حاشیه های آن ها ریخته شده است. شامل ابیات زیر:

بخشیاز کتیبه های اسبق ضریح امام رضا، نمونه خط نستعلیق علی رضا عباسی، قرنیازدهم هجری، تراب اقدام زوار هذالحرم عباس الحسینیشفیع خلق بروز جزاتوانم بودسر بجای پا درون روضه ات عمداً نهماگر سگی ز سگان رضاتوانم بودسر به جای پا درون روضه ات عمداً نهم زآنکه می ترسم که بر بالملائک پا نهم .

در محشر اگر لطف تو خیزد بشفاعت بسیار بجویند و گنهکار نیابند / شفیع خلق بروز جزا توانم بود اگر سگی ز سگان رضا توانم بود.

ودو لوحه بزرگ و یک لوحه کوچک خط نستعلیق شامل تاریخ به این مضمون: «امربصیاغه المرقد الاشرف الاقدس» و روی لوحه دیگر این عبارت نوشته شده: « تراباقدام زوار هذالحرم عباس الحسینی» . و در دو کنار این لوحه یک طرف نوشتهشده: « کتبه عبد المذنب» طرف دیگر چنانکه ملاحظه می شود نوشته شده «علیرضاعباسی سنه1011» و روی لوح کوچک دیگر تحریر یافته «عمل کلب رضا مستعلی سنه1012 »

کتیبه های سردر بنای خواجه ربیع در مشهد هم به خط اوست. ایندو کتیبه زیبا با تاریخ های 1026 و 1031 ه .ق در داخل گنبد و ساقه خارجی آنسال های احداث و تزیین بنا را می نمایاند.

یک امضاء از علیرضا عباسی نیز در کتیبه مسجد مقصود بیک اصفهان به تاریخ 1011 ه.ق موجود است.

ازآثار خطاطی او رساله عینیه شیخ احمد غزالی به قلم علی رضا عباسی در مصر درکتابخانه محمد علی پاشا موجود است و همچنین رساله مرصاد العباد شیخ نجمالدین رازی که با آب طلا در روی کاغذ خانبالغ نوشته است در اسکندریه نزدیکی از اروپاییان موجود است. کتاب اسرارالنقطه امیر سید علی ابن شهاب الدینمحمد همدانی را به خط نستعلیق بسیار زیبا به سبک میر علی هروی خوشنویسمعروف با قلم خفی (ریز) نوشته که در اسلامبول نزد یکی از مشایخ سلسله جلالیمی باشد. کتاب منتخب تاریخ الجنان و منتخب کتاب روضه الریاحین از تصانیفامام عبدالله الیافی الیمینی را به دستور شاه عباس به خط ثلث، نوشته است. اغلب کتابهای خطی و قطعات و مرقعات او را به خارجه برده، زینت بخش موزه هایخارجی و کتابخانه های شخصی ساخته اند.

مهدی فرخی